شریعتی غربت و مظلومیت را آگاهانه انتخاب کرد
سام فیلم: «این نکته ای بود که امام متوجه آن شد و فهمید آن کسی که موج انقلاب را درست می کند و جوانان را به میدان می آورد شریعتی است. کل شاگردان درجه یک امام مثل آقای مطهری، آقای بهشتی، آقای مفتح و... که همه آنها اندیشمند جدی و اسلام شناس تر از شریعتی هم هستند، هیچ کدام از آنها حتی با هم در دهه 50 نصف شریعتی طرفدار ندارند. امام می دانست که اگر موضع بگیرد این مساله موجب اختلاف می شود و یا اگر بگوید که من طرفدار شریعتی هستم بخش اعظمی از روحانیت سنتی را مقابل انقلاب می شوراند؛ یعنی وحدت انقلابی را می شکست، چیزی که برای امام مهم بود و روی آن تاکید داشت.»
زهرا فرآورده: سال پیش مستند سینمایی «شریعتی بدون روتوش» آماده شد اما فرصت اکران بدست نیاورد و حالا در قالب سریالی پنج قسمتی با نام «شریعتی» روی آنتن شبکه مستند می رود. پخش این اثر پنج قسمتی که روایتی است از ناگفته های زندگی دکتر علی شریعتی از یکشنبه( ۲۸ خرداد) شروع شده و ساعت ۲۴ شب های دیگر ادامه پیدا می کند. «شریعتی» به کارگردانی محمد سمیع پور و تهیه کنندگی مهدی مطهر محصول سازمان اوج است که در خانه مستند انقلاب اسلامی تهیه و تولید شده.
*شریعتی شخصیتی است که روایت های زیادی درباره ی اش وجود دارد و در طیف های مختلف موافق و مخالف دارد، باوجود این تنوع روایی چطور به این ساختار رسیدید تا با کنار هم قرار دادن نقطه نظرهای مختلف بتوانید به یک توافق در روایت برسید؟
کاراکتر دکتر شریعتی جنجالی است و همانطور که شما گفتید موافق و مخالف زیادی از طیف های مختلف دارد. من فکر نمی کنم هیچ شخصیتی از تاریخ معاصر ایران از این جهت مانند شریعتی باشد. از جریانات ملی مذهبی عده ای خودشان را طرفدار دکتر می دانند تا جریان های انقلابی و حزب اللهی و نکته جالب این که در همین دو طیف هم عده ای مخالف دکتر شریعتی هستند. یعنی ما هم مرجع تقلید مخالف او داریم و هم مرجع تقلید موافق. هم چهره های لائیک یا سکولار که طرفدار دکتر هستند و هم چهره های مخالف. فقط سلطنت طلب ها هستند که همگی مخالف شریعتی اند! ما دنبال ارائه تصویری از شریعتی بودیم که واقعی باشد و خیلی جنجال برانگیز نشود. از همان ابتدا هم بدنبال حاشیه نبودیم برای مان بحث تاریخی اولویت داشت، البته می دانستیم هر روایتی داشته باشیم صدای یک بخشی درخواهد آمد، اما خیلی سعی کردیم برای تک تک تصویرهایی که می دهیم سند داشته باشیم و کار پژوهشی دقیقی انجام دهیم تا اگر درباره ی هر موضوعی با اعتراض گروه و جریان و یا شخصیتی مواجه شدیم دستمان خالی نباشد.
*نگاه شخصی خودتان چه قدر در اثر دخیل است؟
من همچون طرفداران دکتر شریعتی هستم و از دوران نوجوانی به او علاقه شخصی داشتم، اما اهتمام کردم خیلی این علاقه را دخیل نکنم و اهتمام کردم برمبنای اسناد تاریخی پیش بروم. برای همین حتی ممکن بود داستان یک جاهایی با آن چه من فکرش را می کردم همخوانی نداشته باشد اما آنرا بگویم. در مورد زندگی دکتر شریعتی ابهامات زیادی وجود دارد بطورمثال این که بالاخره مدرک تحصیلی او چه بود؟ شریعتی هیچ گاه خودش نمی گوید دکترای تاریخ یا جامعه شناسی دارد، می گوید من در این زمینه متخصص هستم ولی همیشه از جانب دیگران بخصوص در دهه ۴۰ و ۵۰ این طور معرفی شده است.
*تقریبا در تمام مراحل زندگی دکتر شریعتی یک ابهامی وجود دارد.
بله، دقیقا، بحث تحصیل در اروپا و فعالیت هایش، بحث حسینیه ارشاد، اختلاف با مرحوم مطهری، درگیری او با روحانیت، مسأله سازمان مجاهدین خلق، نحوه فوت شریعتی و... از مطالبی است که با ابهام هم راه است. شما روی هر کاراکتری از تاریخ معاصر دست بگذارید شاید یک مسأله مبهم در زندگی اش باشد اما شریعتی این طور نیست، در هر بخش از زندگی او یک ابهام جدی وجود دارد و این کار را برای ما خیلی سخت می کرد.
بخشی از این ابهام از جانب طرفداران دکتر مطرح و سبب شده است این فضا مبهم تر باشد و بخشی هم از جانب مخالفین. بطورمثال یک سری شایعات راجع به شریعتی را دکتر نصر که مخالف جدی اوست مطرح می کند. یکسری شبهات را آقای حمید روحانی مطرح می کند، یک سری ابهامات را دکتر سروش که سابقا طرفدار دکتر شریعتی بوده و الان منتقد اوست به روایت ها افزوده است. از طرفی این شکل افرادی که در یک مرحله حامی شریعتی بودند و پس از مرحله ای از او فاصله گرفتند هم زیاد داریم.
*منظور شما از روایت دکتر سروش همان روایتی است که انتهای کار از فوت شریعتی مطرح می کند و متفاوت از سایر گفته هاست؟
بله. شما نسخه سینمایی را دیدید. کار یک نسخه سریالی هم دارد که ما در آنجا خیلی بیشتر به ابهامات پرداختیم ولی در نسخه سینمایی کوتاه شده است.
*از سختی ها و چالش های پژوهش بگویید.
خیلی از بخش های مختلف زندگی دکتر مثل مسأله مرگ جا داشت که یک فیلم مستقل باشد و ایده خود من هم فقط مسأله مرگ بود و این پیشنهاد آقای مطهر بود که از کل زندگی شریعتی یک بیوگرافی بسازیم. من در مورد سوال قبلی این نکته را در مورد ابهامات عرض کنم که بطورمثال دکتر سروش در ادوار مختلف روایت های متفاوتی از شریعتی دارد و این مسأله ای بود که به ابهامات ما در پژوهش اضافه می کرد. این روایت که آقای سروش تعریف می کند از زمان مرگ یا شهادت دکتر که «آن دوره ای که من انگلیس بودم و مرحوم علامه و مرحوم مطهری هم بودند و مطهری گفت من نمی خواهم آفتابی بشوم...» دکتر سروش این را در آخرین روایتش می گوید؛ وگرنه چندین مرتبه دیگر راجع به شریعتی سخنرانی کرده ولی هیچ گاه این روایت را نگفته است که مرحوم مطهری هم آن زمان انگلیس بود و حاضر نشد که بیاید. همین نکات، پژوهش را مشکل تر می کرد. یعنی ما با یک بخش از تاریخ شفاهی مواجه بودیم که آدم ها در ادوار مختلف، به شکل های متفاوت این خاطره را تعریف کردند! درصورتی که اگر دکتر سروش این نکته را سال ۷۰ می گفت قصه خیلی تغییر می کرد.
*براساس پژوهش هایی که داشتید خود دکتر شریعتی چه قدر در این ابهامات نقش دارد؟
بخشی از این ابهامات به کاراکتر خود شریعتی برمی گردد. شریعتی شخصیت پیچیده ای است که به این ابهامات کمک می نماید. او چهره تک رویی در تاریخ است و درحقیقت یک مرد تنهاست. هیچ گاه کار تشکیلاتی نمی کند و خودش را در کار جمعی قرار نمی دهد. هر چند با افراد در تشکیلات مختلف ارتباط خوبی دارد. بطورمثال با تعدادی از اعضای نهضت آزادی، یا برخی از اعضای سازمان مجاهدین خلق و یا تعدادی از روحانیون ارتباط خوبی دارد اما در هیچ کدام از دسته های سیاسی فعال در دهه ۴۰ قرار نمی گیرد و طبیعتا عمده فعالیت هایش ظرف دو سه سال محدود است و این کار ما را مشکل تر می کرد.
*در ابتدای نسخه سینمایی مستند، خود شریعتی است که می گوید: «من از این چارچوب جبری که در آن اراده و مسئولیت انسانی مدفون شده خودم را رها کردم... من می توانم سرنوشت خودم را و جامعه خودم را تغییر دهم...» انتخاب این جمله در آغاز کار، یعنی می خواهید شریعتی را شخصیت رهایی نشان دهید که تک نفره مبارزه می کند؟
دقیقا همین طور است. قصه شریعتی همان قصه «پرومته» است که خودش تعریف می کند، من خودم در دوران نوجوانی و در دوره دبیرستان کل آثار شریعتی را خواندم و بر حسب تصادف با «آری این چنین بود برادر» مواجه شدم که خواندن جزوه اش برای من خیلی گیرا و جذاب بود و بعد سلسه وار ادامه دادم. باز بسیاری از نکات را در پژوهش فیلم متوجه شدم، این که شریعتی آدمی است که در هیچ قالبی قرار نمی گیرد و برای خودش یک رسالت تاریخی و تعهد اجتماعی در نظر گرفته و این مسیر را بی توجه به حواشی دیگران آگاهانه، مومنانه و تنها طی می کند.
وقتی از حسین وارث آدم می گوید، درحقیقت از خودش و راهی که انتخاب نموده می گوید که حسین وار برود و در مقابل همه بلایا صبر کند و شکایت نکند چون آنرا آگاهانه انتخاب نموده است. آن غربت و مظلومیت برای شریعتی غربت و مظلومیت جبر زمان نیست، مسیری است که خودش انتخاب نموده. یا جایی که در سخنرانی اش از علی تنهاست می گوید، کاملا نشانه های همزادپنداری با امام علی(ع) مشهود است. او خودرا ادامه دهنده همان راه می داند، خب این تنهایی و این که اصلا جایی نداریم که شریعتی از برنامه و قصد و نیت خودش به کسی گفته باشد کار ما را خیلی مشکل می کرد، واقعا دشوار است که بگوییم نزدیک ترین آدم به شریعتی چه کسی بوده است.
*حالا که صحبت از نزدیک ترین فرد به شریعتی است؛ خیلی محدود سراغ خانواده اش رفتید، در این کار تعمدی بوده است؟
اگر بخواهم صادقانه بگویم تعمدی نبوده، شرایط طوری رقم خورد که متاسفانه خانواده حضور نداشته باشد. واقعیت این است زمانی که ما با پژوهش شروع کردیم من خیلی به بنیاد شریعتی می رفتم و با بچه های دکتر جلسه می گذاشتم و انصافاً باید بگویم بسیاری از اطلاعات را هم آنها به ما دادند، اما حاضر به مصاحبه نبودند. از طرفی در مقطعی که ما درحال پژوهش بودیم اواخر عمر همسر دکتر بود و سال بعدش فوت کردند. دختر کوچک دکتر (مونا ) اصلا رسانه ای نیست، دختران دیگرشان دکتر سارا و دکتر سوسن شریعتی که دانشگاهی هستند، گفتند مصاحبه تصویری نمی نماییم و فقط دکتر احسان شریعتی راضی به مصاحبه شد.
*او هم قسمتی از صدایش هست.
البته آن صدا، صدایی نیست که ما گرفته باشیم و مربوط به سال ۵۸ و بایگانی تلویزیون است. دکتر احسان پس از دو سه جلسه گفتگو راضی به مصاحبه شد اما اتفاقی که افتاد و به نظر من اتفاق خیلی بدی بود و برای خانواده موجب سوتفاهم شد، آن هم این بود که در همان زمان فیلمی در نقد مهندس سوداگر منتشر گردید. انتشار این فیلم موجب شد که قرار مصاحبه ما لغو شود، برای اینکه کارگردان آن فیلم به افرادی که با آنان مصاحبه کرده بود گفته بود فیلم در پشتیبانی از مهندس سوداگر است اما خروجی چیز دیگری بود، احسان شریعتی هم به ما بدبین شد که نکند چنین تجربه ای تکرار شود، با وجود این که من گفتم پیش از انتشار فیلم، نسخه نهایی را به شما نشان خواهم داد اما چون متاسفانه آن کارگردان هم همین ادعاها را مطرح کرده بود، کار ما خراب شد، سوتفاهمی شکل گرفت که انگار یک پروژه است از یک اتاق فکر واحد که مقرر است، شخصیت هایی مثل بازرگان، شریعتی و طالقانی تخریب شوند؛ در نتیجه ارتباط ما با خانواده قطع شد.
من خیلی دوست داشتم خانواده شریعتی در فیلم باشند و ادای احترامی به این خانواده شود و این حسرت برای من باقی ماند. من به خاطر این مساله دو سال صبر کردم اما با آنکه خیلی وقت گذاشتم و در ابتدا ارتباط خیلی خوبی بین ما شکل گرفت ولی در نهایت این اتفاق نیفتاد که من آن کارگردان را خیلی مقصر می دانم.
*در ابتدای بحث از روحانیت گفتید که یک عده از روحانیت مخالف سرسخت شریعتی بودند...
شریعتی می خواست قرائتی از اسلام سیاسی عرضه نماید که این اسلام انقلابی طبیعتا واکنش اسلام سنتی را در برداشت و نماینده آن هم روحانیت بودند. این روحانیت چند دسته بودند، اما همه آنها در زدن شریعتی اجماع داشتند. شریعتی می خواست تصویری از اسلام عرضه نماید که این تصویر خیلی تصویر نو و انقلابی و به قول خودش روشنفکرانه و یا بهتر بگوییم نواندیشانه بود. طبیعتا شریعتی برای جنبه هویتی نیاز داشت که آتش این دعوا را داغتر کند. سوای این که برداشت شریعتی و روحانیت متفاوت می باشد اما یک جاهایی شریعتی دارد سربه سر روحانیت می گذارد و من یقین دارم که آگاهانه است تا صدای آنها دربیاید و در این کار هم موفق بود. از این منظر که به جوان ها بگوید اسلامی که من راجع به آن حرف می زنم با اسلام کافی و فلسفی و حتی مکارم شیرازی فرق می کند و این اسلام دیگری است. به نظرم از این جهت روحانیت از شریعتی بازی خورد و در این دعوا افتاد. شریعتی از این دعوا به نفع خودش استفاده می نماید که بگوید شما به من آخوند کراواتی نگویید، من از اسلام دیگری حرف می زنم برای همین هم صدای روحانیت درآمده است حالا در این دعوا ساواک هم آتش بیار معرکه است.
*باوجود مخالفت عده ای از روحانیت مطرح اما از امام خمینی(ره) با عنایت به این که بطور معمول نظرات خودرا صریح عنوان می کردند نظر واضح و مشخصی درباره ی شریعتی وجود ندارد.
هم آقای دعایی و هم نوه امام سیدحسین خمینی در مصاحبه هایی که از آنها انتشار یافته می گویند که امام آثار شریعتی را خوانده بود. یعنی می دانست شریعتی چه می گوید و می دانست خیلی از این حرف ها با اصول و عقاید شیعه اختلاف دارد همان نکته ای که شاید افرادی مانند علامه عسگری و علامه طباطبایی برایشان خیلی پررنگ شد. آنها از نظر کلامی با قصه برخورد کردند و می گفتند این اسلام ناب نیست. امام شاید این را بهتر از همه آنها می فهمید. اما چیزی که امام متوجه شد این بود که نباید در اختلاف بدمد امام در نامه ای به شیخ محمد یزدی می نویسد و به ایشان می گوید دست از این دعواها و اختلافاتی که میان روحانیت افتاده بردارید که آن کسی که مبدا و منشا دعواست می خواهد اصل و اساس اسلام از بین برود.
این نکته ای بود که امام متوجه آن شد و فهمید آن کسی که موج انقلاب را درست می کند و جوانان را به میدان می آورد شریعتی است. کل شاگردان درجه یک امام مثل آقای مطهری، آقای بهشتی، آقای مفتح و... که همه آنها اندیشمند جدی و اسلام شناس تر از شریعتی هم هستند، هیچ کدام از آنها حتی با هم در دهه ۵۰ نصف شریعتی طرفدار ندارند. امام می دانست که اگر موضع بگیرد این مساله موجب اختلاف می شود و یا اگر بگوید که من طرفدار شریعتی هستم بخش اعظمی از روحانیت سنتی را مقابل انقلاب می شوراند؛ یعنی وحدت انقلابی را می شکست، چیزی که برای امام مهم بود و روی آن تاکید داشت.
امام در جواب مرحوم دکتر یزدی اطلاعیه ای برای مرگ شریعتی صادر می کند که البته آنجا از تعبیر شهادت استفاده نمی کند اما همین که به فقدان شریعتی اشاره می کند، در آن مقطع این کار تأیید شریعتی تعبیر شد. اما سال ها بعد جور دیگری تفسیر شد و گفتند امام از تعبیر شهادت برای شریعتی استفاده نکرده است پس امام شریعتی را رد کرد؛ بر طبق نگاهی که اگر شما معتقد باشید شریعتی شهید شده، یعنی طرفدار شریعتی هستید ولی اگر بگویید شریعتی به مرگ طبیعی فوت کرده است یعنی مخالف او هستید! در صورتی که اگر می خواست رد کند مثل دیگر مراجع رسما اطلاعیه می داد.
بیشتر بخوانید: منادی نجات اسلام از دید و مشی تندروها / کار فرهنگی نه انقلابی، نیاز روز گذشته و امروز ایران دکتر علی شریعتی و چند عدد و رقم
*باتوجه به تنوع روایات پژوهش و تولید این مستند چقدر زمان برد؟
ما قرارداد را سال ۹۶ امضا کردیم. ابتدا قرار بود یک تک قسمت راجع به مرگ دکتر شریعتی کار نماییم. پس از آن پیشنهاد شد که یک کار سریالی راجع به زندگی دکتر بسازیم. ما پژوهش خودمان را راجع به مرگ کرده بودیم که این قصه عنوان شد، پس مجبور شدیم مجدداً پژوهش جدیدی انجام دهیم. بخاطر ابهامات واقعا کار سختی بود و نمی خواستیم که یک روایت را بگیریم و جوانب دیگرش را نسنجیم. از طرفی داده های متناقض هم بسیار زیاد بود، برای همین پژوهش ما طول کشید و بعد هم تولید و تدوین و سایر مراحل که روی هم رفته نزدیک به چهار سال زمان برد. واقعا جا دارد از مهدی مطهر تهیه کننده فیلم تشکر کنم که بسیار صبورانه عمل کرد، شاید بسیاری از دست من حرص خورد اما واقعا با من مدارا کرد که از او تشکر می کنم.
*شریعتی شخصیتی است که برای دهه شصتی ها و نسل های قبل تر به عنوان یک چهره مهم و قابل تأمل مطرح بوده، زمانی خواندن کتاب های وی خیلی رواج داشت اما الان شاید کمتر اینطور باشد. به نظر شما به عنوان کسی که سراغ چنین موضوعی رفته ساخت مستندهایی به این شکل برای نسل جدید جذابیت دارد؟
به نظر من شریعتی در ایران خوب فهمیده نشد. تمام آن چه ما الان درباره ی آن صحبت کردیم درباره ی زندگی نامه او بود که گفتیم پر از ابهام است؛ اندیشه او هم پر از ابهام است و بیشتر گروههای سیاسی به این ابهام دامن زدند. تلقی بر این شد که شریعتی روشنفکر و اندیشمند دوران جنبش و نهضت است نه دوران سکونت و تاسیس نظام. به نظرم شریعتی شاید در بین متفکرین انقلابی که در دهه ۴۰ و ۵۰ فعالیت می کردند، تنها روشنفکری است که متوجه این مسأله شد که شیعه به عنوان یک جریان سیاسی و یک حزب تمام عیار که همیشه ۱۴۰۰ سال منتقد قدرت بوده، حالا که می خواهد قدرت را بدست بگیرد، مناسبات این دو موقعیت با هم متفاوت می باشد. یعنی شما نمی توانید زمانی که در نهضت هستید و با ایده ای جنبش را رهبری می کنید با همان ایده نظام را رهبری کنید. شریعتی متوجه این مسئله عمیق شد که شاید بحران سیاسی دوره فعلی ما هم است.
*زندگی امثال دکتر شریعتی به عنوان یک چهره مهم و اثرگذار در دوران انقلاب می تواند در اندیشه و نگاه نسل جدید نقشی داشته باشد؟
شریعتی نه فقط متعلق به دهه۴۰ و ۵۰ بلکه در عرصه علوم انسانی برای امروز ما هم درس هایی دارد. شریعتی کسی است که مسأله اهمیت فرهنگ را فهمید، اهمیت روشنگری را فهمید، منتقد سرمایه داری است و تاثیر مناسبات سرمایه داری را در عرصه مسائل سیاسی و دینداری متوجه شده است. اینها بحث هایی است که ما امروز داریم با آن سرو کله می زنیم. اما شریعتی در اواخر دهه چهل آنرا فهمید، دعوای حسینیه ارشاد و مهدیه تهران، امروز هم در جریان است؛ در صورتیکه نه شریعتی دیگر هست و نه کافی.
*ولی نوعی اختلاف نظر بین دو تفکر هنوز ادامه دارد...
به نظرم این که ما شریعتی را کنار گذاشتیم و فکر کردیم فقط شریعتی آدمی است برای شور و حماسه و جنبش و کارکردش با پیروزی انقلاب تمام شده بزرگترین خطای ماست. شریعتی دوگانه ای را تعریف می کند به نام تشیع علوی صفوی و یکی از جنجالی ترین آثار اوست. از نظر تاریخی هم به آن کتاب نقدهای جدی وارد است. یک جاهایی شریعتی تاریخ را زیر پا می گذارد. شریعتی نمی خواهد درس تاریخ به ما بدهد، او دارد یک سری الگو و نماد می سازد و اگر ما با آن نماد نگاه نماییم به آسانی می توانیم امروز را تحلیل نماییم و بگوییم که چطور تشیع علوی انقلاب کرد؟ چطور به دست تشیع صفوی افتاد! و ما به بحران امروز گرفتار شدیم. آن نمادها برای فهم این که آن آرمان چه بود که ما برای آن انقلاب کردیم کارکرد دارد و امروز ما گرفتار چه کسانی هستیم! چه کسانی می خواهند آن آرمان ها را نمایندگی کنند و چه چالش هایی برای مملکت و انقلاب به وجود آوردند؟
شاید برای نسل جدید شریعتی در کنار همه آن چه گفتم، مروج تعهد اجتماعی و مسئولیت اجتماعی باشد که امروز یکی از جدی ترین مشکلات ماست. فردگرایی که امروز به شدت گسترش پیدا کرده و فرهنگ از کارکرد آگاهی بخشی خود تبدیل به صنعتی برای سرگرمی شده، اینها مسائلی است که برای حل آن به شریعتی نیاز داریم، اگر ما به شریعتی برگردیم می توانیم باردیگر آن مسئولیت اجتماعی و به تعبیر شریعتی مسئولیت شیعه علی بودن را در جامعه رواج دهیم. هرچند به نظرم این نگاه به دین و جامعه برای عده ای خطراتی دارد و آنهایی که خطراتش را می فهمند و می دانند، طبیعتا نخواهند گذاشت که چنین اتفاقی بیفتد!
۵۷۵۷
منبع: samfilm.ir
این مطلب سام فیلم را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب