مناجات هایی كه با موسیقی شنیدنی شدند؛
قصه موسیقی مذهبی در شرق خراسان به روایت یک پژوهشگر
سام فیلم: موسیقی خراسان یکی از معتبرترین و ارزشمندترین موسیقی ها در عرصه موسیقی نواحی ایران است که در میان هنرمندان و مخاطبان این آثار، ملودی های مذهبی از جایگاه ممتاز و قابل اتکایی برخوردار می باشند.
خبرگزاری مهر -گروه هنر؛ در هم آمیختگی «موسیقی» و «مناجات» مسیری باارزش و مشخص در ساحت موسیقی کشورمان است که طی دهه های گذشته بواسطه حضور هنرمندان و ذاکران دوده (ع) در قالب های مختلفی پیش روی مخاطبان قرار گرفته و توانسته است در گونه های تعریف شده ای جایگاه ویژه ای برای خود کسب کند. فرآیندی به شدت قابل اتکا که از گذشته های دور محل رفت و آمد هنرمندان بهادار ای بوده که هر کدام با توسل به داشته های تجربی یا علمی خود از موسیقی، ارادت خودرا به پیشگاه حضرت آفریدگار اعلام نموده اند.
عرض ارادتی موسیقایی که طبیعتاً اوج آنرا می توان در روزهای ماه مبارک رمضان دید و شنید که چگونه هنرمندان پیشگام موسیقی ایرانی، توانستند آثاری را خلق کنند که با الهام از نیایش ها، ادعیه و حتی آیات قرآن مجید هرکدام تبدیل به آثاری ماندگار در تاریخ موسیقی این سرزمین شدند.
آثاری که بااینکه در چهار پنج سال اخیر از تولید کیفی و کمی آنها کاسته شده اما همچنان در عرصه توجه و عنایت برخی از هنرمندان قرار دارد و می تواند در روزگار دعواها، تلخی ها، ناملایمت ها و گلایه های گوناگون انسان امروزی، برای آنهایی که گوشه چشمی به موسیقی جدی و موسیقی ایرانی دارند، پناهگاهی مستحکم در دریافت آرامش و پرواز به سمت معبود باشند؛ آثاری که شنیدن آنها خصوصاً در روزهای ماه مبارک رمضان طعم شیرین تر و جذاب تری دارد که ای کاش برای همه ما فرصتی پدید آید تا بتوانیم در چند دقیقه کوتاه، یک تجربه موسیقایی ناب را در ضیافت «مناجات» و الحان موسیقی از سر بگذرانیم.
طی سالهای اخیر هم تعدادی از هنرمندان، مجموعه ها و مراکزی که در عرصه موسیقی آئینی کارهای مستمری دارند، تلاش خودرا انجام داده اند تا بواسطه بهره مندی از خاصیت ها و گنجینه های نهفته در موسیقی ردیف دستگاهی و موسیقی نواحی ایران دست به تولید و یا بازسازی آثاری بزنند که طی سالهای اخیر و حتی دهه های گذشته با حضور هنرمندان صاحب نام این عرصه خصوصاً آواز پیش روی مخاطبان قرار گرفته اند. آثاری که با اتکا به گونه های آئینی چون «مناجات خوانی» که از گذشته های دور رسمی باارزش در ماه مبارک رمضان تلقی می شده و در جغرافیای ایران عزیز از تنوع زیادی هم برخوردار است، توانسته اند لحظات نابی را برای روزه داران فراهم آورند.
جمع آوری و تدوین چنین مجموعه هایی که دربرگیرنده ابعاد بسیار گوناگونی در عرصه های مختلف موسیقی بوده، امری دشوار و البته اجتناب ناپذیر است که باید برای حفظ و نگهبانی این میراث گرانبها کوشش های مضاعفی به خرج داد، شرایطی که بااینکه طی سالهای اخیر بواسطه حضور مجموعه هایی چون مرکز موسیقی حوزه هنری، دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز موسیقی انقلاب اسلامی (مأوا)، دفتر موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما، مرکز هنری رسانه ای نهضت و برخی دیگر از نهادها اهتمام در احیای موسیقی آئینی و مذهبی ما داشته، اما به لحظ فنی بطور قطع دربرگیرنده مؤلفه های گوناگونی است که از درون آنها می توان پی به ارزش های والاتر و ارجمند تر موسیقی ردیف دستگاهی ایران برد. حتی اگر بدانیم چنین آثاری شاید مشتمل بر تعداد کمتری از مخاطبانی باشند که در این سال ها به شدت ذائقه خودرا خواسته یا ناخواسته درحال تغییر می بینند.
همان گونه که قبلاً هم اشاره داشتیم باید پذیرفت که تولید، بازسازی و تدوین آثار موسیقایی که ریشه در باورها، آئین ها و اعتقاد الهی ما ایرانیان دارد امری لازم و جدی خصوصاً در روزگار پربحران پروسه تولید و عرضه موسیقایی است که می بایست با اتکا و دانش هنرمندان پیشگام این عرصه هم در قالب به روز و هم قالب تاریخی اش در دسترس مخاطبان و پژوهشگران قرار گیرد. شرایطی که بی شک لازمه شناخت هویت فرهنگی هریک ما از ایرانی هایی است که بدجور خودمان را به شرایط فعلی روزگار بدون توجه به آن چه میراث دار آن هستیم، سپردیم و لازم است با شنیدن آثاری که می توانند به سهم خود قسمتی از شناسه هویتی و اعتقادی ما ایرانیان باشد، رجعتی موسیقایی به این میراث داشته باشیم؛ رجعتی که می تواند دربرگیرنده انتقال آرامشی باشد که انسان امروزی از پس اتفاقات، مشکلات و بحران های ریز و درشت روزگار خود می تواتند از آن به عنوان پناهگاهی ملهم از آموزه های اعتقادی و الهی بهره گیرد.
آنچه در سلسه گزارش های «مناجات هایی که با موسیقی شنیدنی شدند» گروه هنر خبرگزاری مهر پیش روی مخاطبان قرار می گیرد، کوشش برای رجعت باردیگر به قسمتی از آثار مهم موسیقایی در عرصه مناجات خوانی و موارد مشابهی است که در روزهای ماه مبارک رمضان بواسطه آثاری در قالب پژوهش های مکتوب، آلبوم، تک آهنگ و یا یک اثر موسیقایی- مذهبی پیش روی مخاطبان قرار گرفته اند.
در تازه ترین شماره از این سلسله گزارش ها نگاهی اجمالی به موسیقی مذهبی در شرق خراسان داریم. مسیری که غفور محمدزاده از نوازندگان و پژوهشگران شاخص موسیقی نواحی منطقه خراسان در یادداشتی اختصاصی که آنرا در اختیار گروه هنر خبرگزاری مهر گذاشته، به معرفی قالب های مختلف موسیقی مذهبی در شرق خراسان پرداخته است.
در نوشتار غفور محمدزاده آمده است:
موسیقی خراسان یک از غنی ترین انواع موسیقی نواحی در کشور است. از تولد تا مرگ همراه با آئین های متنوعی که در زندگی وجود دارد موسیقی نیز به چشم می خورد.
بخشی از موسیقی منطقه موسیقی مذهبی الهی است که در قالب های مختلف ارائه می شود.
در ادامه به گوشه ای از موسیقی مذهبی شرق خراسان اشاره می کنیم:
مناجات نامه خوانی ها
ارتباط معنوی بین خالق و مخلوق همیشه از زیبایی های معنوی زندگی آدمی است. گفتگویی که میان عابد و معبود وجود دارد یک از زیباترین جلوه های زندگی بشر است. حس شیرین بندگی به درگاه خداوند بزرگ در قالب شعر و موسیقی در مناجات نامه ها دیده می شود.
مناجات نامه های شرق خراسان، یا از شاعران و عرفای شناخته شده نظیر خواجه عبدالله انصاری، جنید بغدادی و دیگران هستند یا واگویه های عاشقانه شاعران بومی منطقه شرق خراسان نظیر ملأ دادعلی، مولانا قاضی جلال الدین فقهی سلجوقی، ملأ حسن که در ادامه به ارائه نمونه هایی از آن پرداخته شده است.
الهی، بر دلم نور صفا بخش / خط آزادگی بر من سوا بخش (طالب)
شاه لا مکان الله، لا اله الّا هو / حاضر مکان الله، لا اله الّا هو (شاعر گمنام)
در مناجات آمدم تا درد من درمان کنی / کارهای مشکلم را، ای خدا، آسان کنی (شیخ صوفی)
بنده حیران و زارم، کردگارا، دست گیر / وز دو دیده اشک بارم، کردگارا، دست گیر (ملأ حسن)
صمدا، حمد تو گویم که خدای دو جهانی / به جهان جز تو نجویم که تو باقی همه فانی (دادعلی)
خدایا، پادشاه دو جهانی / گنه بخش جمیع عاصیانی (ثنائی)
الهی، واقفی بر حال زارم / همی دانی که جز تو کس ندارم (جنید بغدادی)
نعت خوانی ها
نعت خوانی ها خاص حضرت پیامبر (ص) است. مدح و ستایش حضرت رسول اکرم (ص) در قالب نعت خوانی ها بیان می شود. ۲ اتفاق مهم زندگی پیامبر (ص) که معراج و وفات ایشان است هم در قالب معراج نامه خوانی و وفات نامه نوعی نعت خوانی محسوب می شوند.
در این زمینه به نمونه های زیر می توان اشاره کرد:
اندر صباح مردان بوی محمد آمد / در وقت صبحگاهان بوی محمد آمد (عبدالقادر گیلانی)
ای صدر ایوان رسل، ای شمع جمع انبیا / خورشید برج سلطنت، جمشید تخت کبریا (شیخ احمد جامی)
آرام جانم نام محمد / ورد زبانم نام محمد (ملأ حسن)
شبی در خواب دیدم روی زیبای محمد را / جمال نازنین آن مه شهلای احمد را (خلیفه ملا عبدالرئوف مجیدی)
السلام ای صاحب خُلق عظیم / السلام ای معدن لطف عمیم (نورالدین عبدالرحمان جامی)
خوش یتیمی در تمام انبیا تاج سری / در نسب از نخستین و آخرین بالاتری (خواجه عبدالله انصاری)
مرحبا! ای اعظم کل خلایق، فخر دین / من که باشم که به توصیفت زبان سازم قرین!؟ (سیدای کروخی)
یا رسول الله، قربانت شوم / کشتة تیغ نمایانت شوم (سعدالدین)
محمد یا حبیب الله، مبارک باد آن معراج / تویی از حق رسول الله، مبارک باد آن معراج (فراء الدین)
نکته قابل تأمل این که مناجات ها و نعت ها به ۲ گونه محض و ضمنی ارائه می شوند.
آنچه تا کنون گفته شد همه از نوع محض بو؛ اما گاهی در دل ابیات عاشقانه یا منظومه ها، داستان ها و حکایت ها شاهد مناجات خوانی و نعت خوانی هستیم که اینها در دسته ضمنی جای می گیرند.
منقبت خوانی
مدح و ستایش بزرگان دین نظیر خلفا راشدین (رض)، ائمه (ع) و عرفا (ره) در قالب منقبت خوانی بیان می شود.
به طور کلی می توان به لحاظ موضوعی منقبت خوانی ها را به مناقب علوی، رضوی، حسینی و مهدوی تقسیم بندی کرد.
مناقلب علوی شامل منقبت خوانی برای حضرت علی (ع) است. مناقب رضوی هم شامل منقبت امام رضا (ع) می شود که بخش عظیمی از مناقب خوانی در خراسان را در بر می گیرد. آن چه در بیان واقعه کربلا و مصائب امام حسین (ع) و یارانش خوانده می شود را می توان تحت عنوان مناقب حسینی معرفی نمود. مناقب مهدوی نیز به آن دسته از منقبت خوانی ها گفته می شود که درباره ی امام مهدی (عج) است.
در منطقه تربت جام و شهرهای مجاور تایباد و خواف مردم شیعه و سنی در کنار هم با وحدت و برادری زندگی می کنند. در مناقبی که می خوانند هر جا نامی از خلفا راشدین (رض) می آید بلا فاصله منقبت دوازده امام (ع) می آید. این مهم در اشعار مولانا قاضی جلال الدین فقهی سلجوقی، ملأ دادعلی، ملأ حسن و دیگران به زیبایی دیده می شود.
ای دل، از روی محبت تو بکن یاد علی / تا مدد بر تو کند خانه اولاد علی (دادعلی)
جلال الدین به زاری می سراید / علی عالی اعلا، اغثنی (مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی)
ای شه دلدل سوار، شاها سلام علیک / صفدر با ذوالفقار، شاها سلام علیک (شیخ احمد جامی)
ما خادمان کوی سلطان دین رضاییم / مست از می سبوی سلطان دین رضاییم (محمد عبدی) از مسجد نور آمدی، دل خسته، رنجور آمدی / با دیده کور آمدی، الله مدد، الله مدد، یا احمد جامی مدد (ملأ صمد)
آنچه دید از دشمنان در کربلا آل حسین / گر بگویم، سنگ می گرید بر احوال حسین (مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی)
در محرم ای دل هر جا دوستداران حسین / می کند جان را فدای گل عذاران حسین (ملأ حسن)
سحر خوانی
موسیقی خاص ماه مبارک رمضان در شرق خراسان به «شو خوانی» مشهور است.
محتوای شوخوانی ها هم اغلب مناجات و نعت و منقبت است.
اشعاری که می توان در این زمینه به آنها اشاره داشت عبارتند از:
چرا ای بنده عاصی به سمت ما نمی آیی؟ / به هر بامداد و سحرگاهی به سمت ما نمی آیی (سیدای کروخی)
هر سحرم ز لامکان می رسد این ندا ندا / درگه فیض بسته نیست طالب من بیا بیا (سرحدی)
البته در شرق خراسان ماه مبارک رمضان به سه دهه؛ دهه اول مرحبا یا شهر رمضان، دهه دوم الفراق یا شهر رمضان و دهه سوم الوداع یا شهر رمضان تقسیم می شود.
ابیاتی از یک وداع نامه ماه مبارک رمضان:
هان الوداع، هان الوداع، ای ماه میمون، الوداع / هان الوداع، هان الوداع، ای فضل بی چون، الوداع
خوش آمدی، ای ماه نو، دل های عشاقان گرو / کردی تو هر دم نو به نو، ای ماه میمون، الوداع
تا عزم رفتن کرده ای، صد رخنه در تن کرده ای / کوچ از بر من کرده ای، ای ماه میمون، الوداع
هان عاشقان از فرقتت، نالان شدند از رحلتت / بودند خوش در وصلتت، ای ماه میمون، الوداع
بحر طویل
یکی از انواع موسیقی مذهبی که در شرق خراسان شنیده می شود بحر طویل خوانی است.
بحر طویل به جهت ریتم ویژه ای که در خود نهان دارد، در اعیاد دینی، برای شاد کردن مخاطبان و اظهار شادمانی به کار رفته و می رود. به همین سبب، بیشتر اشعار بازمانده بحر طویل در موسیقی منطقه، موضوعات ویژه ای است همچون معراج پیامبر (ص) یا ولادت آن حضرت و گاه نیز ستایش اصحاب ایشان را در بر می گیرد.
در تربت جام و شمال خراسان بحر طویل خوانی به اجرا درمی آید، ولی تفاوت هایی جزئی، به لحاظ گویش و اجرا با هم دارند.
در موسیقی منطقه بحر طویل هایی از ملأ دادعلی و مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی موجود است.
بحر طویل از ملأ دادعلی: حمد بی حد و سپاس آن ملکی را که در او نیست فنایی، که مر او راست نه جایی، نه باغ و نه سرایی، نه فرش و متکایی، نه دستار و قبایی، نه پوشش نه ردایی، نه نوش و نه غذایی، نه منزل نه مکان است، نه جسم است و نه جان است، نه پیدا نه نهان است، نه گویا به زبان است، نه مشمول زمان است. بیا ای دل پُرغم، بگو نعت منظم، به صلوات دمادم، به پیغمبر خاتم، به آن سرور عالم، به آن زبد آدم، به آن نسل مکرم، به آن شاه معظم، که فزون رفت به یک دم، ز عیسی بن مریم. ببین هفت سما رفت، ببین عرش علا رفت، ببین تا به کجا رفت، ببین نزد خدا رفت، ز مخلوق جدا رفت، به صد حمد و ثنا رفت، شه هر دو سرا رفت، ببین هر چه خطا رفت، ز هر شاه و گدا رفت، ببخشید خطا را. (ملأ دادعلی)
بحر طویل مولانا جلال الدین فقهی سلجوقی: حمد گویم به دل و جان صمدی را که به اَسرار هویت و به کِلک احدیت و به سرپنجه قدرت ز سراپرده حکمت، ز ره لطف و محبت، ز پی فضل و کرامت، ز کرم کرده نمایان، در این عرصة امکان، در این گوشه جولان، فلک و خور مه تابان، مَلک و آدمی و جان و نباتات و جمادات فراوان که بود حجت و برهان همگی اهل صفا را.
یکی دیگر از موسیقی هایی که ممکنست در سحر خوانی یا اعیاد اجرا شود صلوات خوانی ها است.
در این سبک، خواننده اشعاری را در ذکر سلام و صلوات بر پیامبر اکرم (ص) می خواند و آنگاه جمع حاضر در جلسه را به ذکر صلوات فرامی خواند.
ای مجلس فقیران، ای جمع هم نشینان، گویید از دل و جان صلوات بر محمد، صل علی محمد، صلوات بر محمد (ملأ حسن)
نا گفته نماند ساز دوتار اغلب با خواننده همراهی می کند. به جز شورخوانی های ماه رمضان در همه جا دوتار همراهی کننده آواز آوازگران خطه شرق خراسان است.
منبع: samfilm.ir
این مطلب سام فیلم را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب